Vrdnik

Vrdnik je smesten na juznim padinama Fruske gore. Njegov polozaj je odredjen kontaktom sume i fruskogorske lesne zaravni. Prostire se na nadmorskoj visini 181-260 metara. Vrdnik lezi u sredisnjem delu Srema, ali se razlikuje od drugih sremskih naselja. Posebno je interesantan njegov mikro polozaj. Naselje se razvilo na stranama dolinskih potoka Dubocasa, Morintova i Velikog potoka. Medjurecja ovih tokova daju terenu zatalasan izgled. U ovom naselju ima i strmih ulica i kuca na razvodjima. Naselje Vrdnik se nalazi u centralnom delu svog hatara. Saobracajno je dobro povezano na istok preko Rivice sa Irigom i putem Novi Sad-Irig-Ruma, sa autoputem Beograd-Zagreb, a na zapadu preko Jaska i Male Remete sa Besenovom i Crvenim cotom. Vrdnik se u pogledu polozaja odlikuje jos jednom dobrom osobinom, a to je povoljna ekspozicija. Naselje ima suncanu, prisojnu ekspoziciju. Venac Fruske gore stiti Vrdnik od upada hladnih vazdusnih masa sa severa. Zbog toga Vrdnik ima topliju klimu od nekih mesta koja su znatno juznije, ali su eksponirana ka severu (Stankovic, 1987).

Povrsina vrdnickog hatara iznosi 3.362 ha i 87 ari i 35 m2 ili 33,7 km2. Na ovom prostoru, prema popisu iz 1991. godine zivelo je 3.488 stanovnika. Po broju stanovnika ovo je drugo naselje u iriskoj opstini, odmah iza Iriga. Prema aritmetickoj gustini naseljenosti, ovaj prostor je najgusce naseljen u iriskoj opstini. Njegova gustina iznosi 103,8 stanovnika na km2.

Po mnogim elementima Vrdnik je ispred svog opstinskog centra Iriga, sto cemo prikazati kasnije, iako Irig ima neke od funkcija koje nema Vrdnik niti je ikada imao. Ova dva naselja su vodeca u iriskoj opstini i ponekad se izmedju Vrdnicana i Irizana javljalo rivalstvo koje je dovodilo do pozitivnih promena kod jednog ili drugog naselja.

Hatar Vrdnika se prostire na 140 m nadmorske visine u juznim predelima do bila Fruske gore na severu do 522 m, Isinog cota. Veci potesi u hataru su: Kula, Oborac, Majdan, Belegir, Donji i Gornji Ceplisat, Livade, Dubocas, Venje, Beketovo, Jovinac i drugi.

FIZICKO GEOGRAFSKE ODLIKE

Geomorfoloski se hatar Vrdnika pruza preko dve reljefne celine, severne planinske i juzne ravnicarske. Planinski deo su obronci Fruske gore. U zaledju ovog hatara su najvisi vrhovi Fruske gore, Crveni cot 538m, a severoistocno vrh Kraljeva stolica 484 m, te Iriski venac 451 m. Reljef ima brezuljkast izgled. Od brezuljaka istice se onaj na kome se nalazi Vrdnicka kula 382 m.

Radi turisticke valorizacije ovog mesta dacemo i osnovne podatke o klimi ovog naselja. Srednja godisnja temperatura ovog naselja je 11,0 °C. Prema godisnjem toku temperatura moze se zakljuciti da glavna sezona, kada su moguce sve aktivnosti na otvorenom prostoru, traje 4 meseca, od juna do kraja septembra. U tom intervalu srednje mesecne temperature se krecu od 17,6 °C do 21,4 °C. U predsezoni i podsezoni, to jest u aprilu, maju i oktobru, temperature se krecu u rasponu 11,4-16,2 °C. U pogledu relativne vlaznosti vazduha za optimalne uslove smatra se kada je ta vlaznost 60 % u letnjim mesecima. Kada su temperature vise, dozvoljen je i veci procenat vlage, cak i do 85 % srazmerno povisenju temperature. Srednja godisnja relativna vlaznost vazduha za Vrdnik iznosi 76 %. Manja oblacnost i veci broj vedrih dana su jedan od znacajnih faktora za goste u turistickom mestu kao sto je Vrdnik. Zakljucak u pogledu klime za ovo naselje bio bi da je ovo umerenokontinentelni klimat. Njegova odlika je da su topla i suva leta, prohladne zime i jasno izrazena godisnja doba. Jesen je toplija od proleca. O klimi koju je proucavala M.Laskov kaze: "Tokom cele glavne sezone postoje uslovi za sve aktivnosti; kupanje u otvorenim bazenima, setnje po okolini do izletnickih punktova, kao i za sve sportove na otvorenim terenima. U pred i podsezoni zbog nizih temperatura, izostaje samo kupanje u otvorenim bazenima. Izuzetno u mesecu maju, zbog cesto visokih temperatura vazduha i tople vode u bazenima, moguce je kupanje u prirodno toploj vodi u otvorenim bazenima." (Laskov,1980)

Hidrografija vrdnickog hatara je u znaku podzemnih voda (freatske i arteske izdani), izvora, vrela i povrsinskih tokova. Za Vrdnik su najznacajnije termomineralne vode, te ce njima biti posvecen odeljak o hidrografiji Vrdnika i vrdnickog hatara. Ovde se moze izdvojiti posebno izvor kisele i izvor termalne vode. Izvor kisele mineralne vode se nalazi u dolini Vrdnickog potoka, uzvodno od stare rudarske kolonije. Ovaj izvor je otkriven 1953, a 1955. godine Higijenski zavod iz Sremske Mitrovice izvrsio je strucnu analizu i kaptazu sa dubine od 9 metara i izgradio cesmu. Izvor daje oko 50 litara vode u minutu, temperature 15,5 °C (Laskov, 1980). Drugi izvor termalne vode pojavio se u juznom oknu rudnika mrkog uglja u Vrdniku. Voda izbija iz karstifikovanih krecnjaka. Institut za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju Zavoda za interne bolesti Srbije u Beogradu je 23. maja 1973. godine izvrsio analizu vode.

Voda je okarakterisana kao natrijum-magnezijum-hidrokarbonatno-sulfidna homeoterma. Prema nekim podacima u vezi s temperaturom, ovu vodu pojedini istrazivaci svrstavaju i u hipotermalne vode (Stankovic, 1987).

Ova voda uspesno se primenjuje kod lecenja sledecih oboljenja:

1.- Ekstraartikularni reumatizam
- fibroziti
- mioziti
- panikuliti
2. - Degenerativni reumatizam
- artroze
- spondiloze
3. -Hronicni inflamatorni reumatizam
- hronicni evolutivni poliartrit
- Behterevleva bolest

Zbog (iznetih) kvaliteta koje poseduje ova voda je veoma pogodna za eksploataciju. Zacetak zdravstvenog turizma u Vrdniku datira jos iz vremena neposredno posle proboja vode u "juzno okno". Vrdnicki rudari su jos pre Drugog svetskog rata iskopali tri bazena dimenzija 36x12 m, 14x8 i 10x2 metra i koristili ih za lekovite kupke. Pre desetak godina ova voda pocela se koristiti uz savremene metode lecenja te je Vrdnik, zahvaljujuci tome, postao zdravstveno-banjski i rekreacioni centar.

Biljni i zivotinjski svet u vrdnickom hataru je raznovrsan. Severni deo hatara vegetacijski je pod zajednicom suma i to listopadnih. Juzni deo hatara je pod tzv. kulturnom vegetacijom. Od samonikle vegetacije javljaju se korovske trave. Zivotinjski svet je prilagodjen biljnom. Tako u severnom delu hatara ima lisica, a divljih svinja redje. U ravnijem juznom deli ima glodara i ptica.

DRUSTVENOGEOGRASKE OSOBINE

Stanovnistvo

U posleratnim popisima broj stanovnika se stalno povecavao sve do 1961. godine, da bi uposlednje tri decenije isao silaznom putanjom. Postoje brojni uzrocnici ovakvog trenda, ali su najvazniji: zatvaranje rudnika, a time i seoba radne snage prema drugim rudnicima, migracije stanovnistva u vece gradske centre, a u poslednjim decenijama negativna stopa prirodnog prirastaja.

Poznato je da migracije imaju veliki uticaj na promenu broja stanovnika jednog naselja. U slucaju Vrdnika, u pocetku je bila znatno jaca useljenicka struja. Najmnogobrojniji su bili doseljenici iz Cehoslovacke, Madjarske i Slovenije. Krajem Drugog svetskog rata veliki deo ovih doseljenika vratio se u maticne zemlje. Potreba za radnom snagom u rudniku u periodu izmedju dva svetska rata, dovodi do novih useljavanja iz Slovenije i Bosne. Tokom poznate svetske ekonomske krize tridesetih godina ovog veka dolazi do manje potraznje uglja, te se veliki broj rudara seli u druge rudnike.

Brojno kretanje stanovnistva Vrdnika
(skraćenice u tabeli znače: V = Vrdnik, MR = Manastir Ravanica)

Starosno-polna struktura stanovnistva, prema popisu iz 1991. godine, pokazuje da je u Vrdniku tada zivelo ukupno 3.495 lica, od cega je zenski deo populacije iznosio1.836 ili 52,5 %, dok je muskaraca bilo 1.659 ili 47,5 %.

Sto se tice starosne strukture stanovnistva, ona je u poslednje tri decenije dozivela velike promene, koje se najbolje mogu uociti uporedjivanjem vecih starosnih grupa, prema popisu iz 1971. i 1991. godine:

Dakle u odnosu na popis stariji dve decenije od poslednjeg (1991), udeo mladog stanovnistva znatno je smanjen, dok se u isto vreme veoma povecao udeo najstarijeg stanovnistva. Ovakvo stanje bice jos nepovoljnije u bliskoj buducnosti, s obzirom da sledi dolazak u ovu kategoriju stanovnistva koje je jos brojnije iz grupa starih 40-59 godina. Ako se ima u vidu da se stalno smanjuje broj zivorodjene dece, odnosno natalitet, onda se namece logican zakljucak, da ce populacija Vrdnika biti jos starija. Na to nas navodi i cinjenica da se prosecna starost stanovnistva ovog naselja povecala od 1971. godine sa 35 godina i 9 meseci, na 38 godina i 7 meseci, mada je opstinski prosek 40 godina.

Napred pomenute migracije, posebno procesi useljavanja u Vrdnik, doprinele su etnickoj sarenolikosti. odnosno velikoj heterogenosti u nacionalnom sastavu stanovnistva.

Prema popisu iz 1991. godine, od ukupno 3.495 stanovnika koji su se nacionalno opredelili (20 lica se nije opredelilo, 5 se izjasnilo prema regionalnoj pripadnosti, a 11 je bilo nepoznatih):

Veliki udeo Jugoslovena je rezultat velike etnicke izmesanosti do koje je doslo sklapanjem brakova izmedju pripadnika razlicitih etnickih grupa.

Obrazovna struktura stanovnistva (prema popisu iz 1981. godine) starog 15 i vise godina, bila je takva da ima:

U pogledu pismenosti gde se uracunavaju lica stara 10 i vise godina, nepismenih je bilo 191 lice ili 6,0 % (od cega su zene 156, a muskarci 35). Nepismeni su mahom stariji stanovnici, jer statistika do 29 godina zivota ni jednog stanovnika ne belezi kao nepismenog.

U Vrdniku je 1991. godine bilo 1.378 aktivnih lica ili 39,4 %, dok je opstinski prosek iznosio 42,9 %. Evidentno je povecanje kako brojnosti tako i udela u ukupnom stanovnistvu koje je u momentu popisa bilo u zemlji. Izdrzavanih lica bilo je svega 1.346 ili 38,5 %, sto je, takodje, manje od proseka u iriskoj opstini. (40,7 %). Kod ove kategorije stanovnistva doslo je do velikog pada, sto se najbolje vidi ako se uporedi sa 1981. godinom kada je izdrzavanih lica bilo 1.497.

Broj lica sa licnim primanjima je smanjen u poslednjoj deceniji sa 733 lica (1981) na 705 lica (1991). Ova kategorija stanovnistva cinila je, medjutim, oko 20 % ukupne populacije, dok je 1981. taj udeo iznosio oko 18 %. Ova nelogicnost rezultat je, odnosno, posledica velikog smanjenja ukupnog broja stanovnika izazvanog znatnim iseljavanjem iz Vrdnika.

Kod osnovnih kategorija stanovnistva, na decu ispod 7 godina starosti dolazilo je 1981. godine 291 stanovnik. Dece dorasle za osnovno obrazovanje bilo je 316. Sto se tice radno sposobnog stanovnistva, ovom kontigentu pripadao je 2.131 Vrdnicanin, sto je cinilo 59,9 % ukupne populacije.

PRIVREDA

Privreda Vrdnika razlikuje se od ostalih naselja iriske opstine kod kojih je poljoprivreda osnovna ili primarna grana. Ovde je pored poljoprivrede razvijena i industrija, zatim turizam, a postoji i realna mogucnostvreaktiviranja rudarstva, koje je zamrlo zatvaranjem rudnika mrkog uglja 1968. godine. Ono bi objedinilo svu ekstraktivnu industriju fruskogorske oblasti.

Osnovu industrijskog zivota Vrdnika cine preduzece "Ivo Lola Ribar" iz Zeleznika sa svojom radnom jedinicom "Vrdnik" u samom naselju, "Entes", fabrika spiralnih gajtana, fabrika za proizvodnju gornjih delova obuce, zatim Rudarsko-gradjevinsko preduzece, dok je poluga razvoja turizma kao najmladje i najperspektivnije privredne grane ne samo Vrdnika nego i sire, Turisticko-ugostiteljsko preduzece "Fruska gora" u Vrdniku (ove privredne grane i njihovi nosioci obradjeni su na strani o privredi iriske opstine).

Poljoprivredna proizvodnja bazira se na iskoriscavanju postojecih pedoloskih pogodnosti na veoma diseciranom i sarolikom reljefnom sklopu. Od ukupne povrsine hatara koja iznosi 3.362,8 ha, na njive otpada 1.233,9 ha ili 36,7 % ukupne povrsine, od cega drustvenom sektoru pripada samo oko 258 ha (20,1 %). Pod vocnjacima i vinogradima je ukupno oko 273 ha (7,2 %) od cega drustvena gazdinstva imaju u svom posedu oko 55 ha (23 %). Povrsine pod travnim pokrivacem, odnosno livade i pasnjaci zahvataju 263,9 ha. U drustvenom vlasnistvu je 21 ha livada i 158 ha pasnjaka ili ukupno oko 67,8 %. Sume zahvataju najvece povrsine vrdnickog hatara. Pod sumskim pokrivacem je 1.334,5 ha odnosno 39,7 %, od cega najveci deo pripada drustvenom vlasnistvu, cak 1.315 ili 98,5 % sumskog pokrivaca. Pod neplodnim zemljistem je oko 254 ha (7,5%) i to pretezno u drustvenom sektoru (211 ha).

Istorijat i danasnji izgled naselja

Prvi pisani podaci o Vrdniku datiraju s pocetka XIV veka, tacnije iz 1315. godine (Popovic, 1950). Mnogo godina potom, odnosno skoro cetiri veka, ne postoje pisani dokumenti iz kojih bi se moglo videti kako se razvijao Vrdnik. Tek 1702. godine navodi se kao naseljeno mesto koje je imalo fizionomska obelezja karakteristicna za vecinu fruskogorskih naselja. Godine 1734. Vrdnik je imao 63 doma, a 1756. svega 40. 1791. godine naselje je imalo 151 dom sa 654 stanovnika. Pocetkom XIX veka, odnosno 1810. godine Vrdnik je imao 164 doma. U to vreme pripadao je iriskom vlastelinstvu razvijajuci se u senci Iriga. Veoma dugo razvijao se uz istoimeni manastir, a vecinsko stanovnistvo cinili su doseljenici sa svih strana. Oni su predstavljali najamnu radnu snagu na imanjima manastira, a nazivali su se kmetovima-prnjavorcima.

Za razvoj Vrdnika od najvece vaznosti bilo je otkrivanje nalazista mrkog uglja i pocetak njegove eksploatacije. Rudnik otvoren 1804. godine najpre je pripadao manastiru Vrdnik, a kasnije grofu Pejacevicu iz Rume, koji ga je otkupio od monaha. Eksploatacija je trajala sve do 1968. godine, a bila je propracena brojnim nedacama i prekidima. Rudarstvo je bilo od velike vaznosti za razvoj samog Vrdnika, kao i za njegov izgled. Naselje ima nekoliko celina. Najveca celina je Selo sa Prnjavorom, a znatno manja Stara Kolonija, Lipovac, Cinovnicki red i Nova Kolonija. Selo je podignuto zahvaljujuci manastiru, a tokom vremena sa njim je srastao Prnjavor. Stara Kolonija nastala je krajem XIX i pocetkom XX veka. Njeno nastajanje bilo je uslovljeno nastajanjem rudarstva i po fizionomiji se ne razlikuje bitnije od drugih rudarskih naselja toga vremena u Evropi. Deo Vrdnika poznat kao Lipovac razvio se pokraj puta za selo i manastir Jazak. Najmanji deo predstavlja Nova Kolonija podignuta izmedju 1890. i 1908. godine, a zahvata zapadni deo Vrdnika (Stankovic, 1987).

Za Vrdnik se moze slobodno reci da je naselje mesovitog tipa, kako po fizionomiji tako i po funkciji. U okolini Vrdnika nalaze se potesi sa vikendicama Novosadjana i Beogradjana u Venju, Kuli i Majdanu. Vrdnik je naselje sa 36 ulica od kojih je glavna Ulica 9. vojvodjanske brigade. Od tog broja desetak najduzih ulica su asfaltirane. Naselje raspolaze sa 40 km vodovodne mreze, gde su sva domacinstva snabdevena vodom, a 80 % domacinstava uvelo je vodu u kuce. Naselje je prikljuceno na mrezu regionalnog vodovoda Srema.

Vrdnik ima svoju osnovnu skolu "Milica Stojadinovic -Srpkinja", sa blizu 700 ucenika, kojoj pripadaju i podrucna odeljenja u Jasku i Maloj Remeti. Skola je potpuna osnovna skola sa osam razreda (u skoli je bilo zaposleno 45 prosvetnih radnika -1995. g).

Pored rekreacionog centra "Termal", gde je takodje zaposleno lecnicko-medicinsko osoblje, naselje Vrdnik ima svoju ambulantu sa zaposlena dva lekara, jednim stomatologom i cetiri medicinske sestre.

U pogledu saobracajne povezanosti Vrdnicani koriste preko 25 polazaka i dolazaka autobusa za Irig, pa dalje za Novi Sad i Rumu, kao i za susedni Jazak i Remetu. Sa tolikim brojem autobuskih linija nema problema u vezi sa putovanjima radnika u ucenika. Pored prevoznika "Vojvodine", svoje linije imaju autobusi preduzeca smestenih u Vrdniku.

Trgovacko-ugostiteljskih radnji u Vrdniku ima dovoljno za potrebe Vrdnicana: mesovote radnje, gvozdjara, prodavnica namestaja, tekstilna prodavnica, prodavnica obuce i druge. Pored turisticko-ugostiteljskog kompleksa "Termal", Vrdnicanima stoji na raspolaganju vise restorana u privatnom i drustvenom vlasnistvu. Ima i nekoliko zanatsko-usluznih radnji. I pored dobre opremljenosti naselja Vrdnik ne raspolaze bioskopskom salom, odgovarajucim domom kulture, te jos ponekim objektom infrastrukture za zadovoljenje potreba naselja preko 3.500 stanovnika i velikim brojem turista u vreme sezone. Naselje je automatskom centralom povezano sa citavim svetom i to sa preko 400 telefonskih brojeva. Ima nekoliko stambenih zgrada (kompleks zgrada koji se nalazi u centru naselja).

U Vrdniku postoji niz sportskih i drustvenih organizacija, kao npr. FK "Rudar" osnovan 1919. godine, Lovacko drustvo "Fazan", Sah klub "Rudar", Stonoteniski klub "Zmajevac" i istoimeno Planinarsko drustvo, kao i kosarkaski klub "Termal". U naselju postoji i kulturno-umetnicko drustvo "Vasa Bacic", osnovano neposredno posle rata sa svojim sekcijama.

Od spomenika kulture i spomen obelezja u Vrdniku postoji Spomen park u centru naselja sa spomenikom i spomen obelezjem iz NOB. Od starijih spomenika kulture treba spomenuti: manastir Ravanicu, Vrdnicku kulu, spomenik Milici Stojadinovic- Srpkinji, ali od svih najvecu spomenicku vrednost iz starije istorije Vrdnika ima Ravanica.

U popisu fruskogorskih manastira iz 1753. godine zabelezeno je da je manastir osnovao knez Lazar. Istorijski izvori ne potvrdjuju to da je on ktitor manastira, kao sto je ktitor Ravanice u Srbiji. Manastir se prvi put pouzdano pominje 1589, godine, sto znaci da je star 410 godina. Turci su spalili manastir, a obnovili su ga monasi iz manastira Ravanice kod Cuprije, te su mu dali ime svog spaljenog manastira iz Srbije. Obnovili su manastir i pokopali mosti Kneza Lazara. Tako obnovljen kasnije je ponovo rusen. Nova crkva sagradjena je izmedju 1801-1811. godine. Ikonostas crkve izradio je 1853. godine majstor Dimitrije Avramovic. Od starog ikonostasa sacuvane su samo dve prestone ikone koje se cuvaju u Galeriji Matice srpske. U manastirskoj riznici cuvane su do Drugog svetskog rata dragocenosti: originalna odeca kneza Lazara, pokrov za lice kneza Lazara koji je vezla oko 1402 godine monahinja Jefimija i drugi vredni predmeti ukraseni zlatom i srebrom. Manastir je tesko stradao za vreme Prvog svetskog rata. Unistene su brojne freske i odnete brojne dragocenosti.

Vrdnicka kula je znacajan istorijski spomenik. Istrazivanja su pokazala da temelji poticu iz rimskog doba. Prema nekim podacima graditelj kule bio je rimski car Probus vec 287. godine. Kasnije izgradjeno utvrdjenje od kojeg je ostala danasnja kula, prema podacima madjarskih istoricara, nastalo je u XIV veku. Ovo utvrdjenje (Castellum Rednek) imalo je ulogu zastite Vrdnika a mozda i Sirmijuma (Sremske Mitrovice) od napada osvajaca (Stankovic, 1987).

Od spomenika paznju posetilaca privlaci i spomen-bista Milice Stojadinovic-Srpkinje, neposredno pored manastira.